Ich losy przeplatają się, a najważniejsze wydarzenia z ich życia występują niemal równolegle.
Narodziny… Miłość… Ślub… Śmierć… Wojna… Rozczarowanie… etc. etc.
Przez blisko ćwierć wieku nie mają pojęcia o swoim istnieniu.
Dzieciństwo. Wczesna młodość. Przerwana przez Wojnę.
On w NSZ. Powstanie Warszawskie.
Ona w WRN. Łączniczka z Delegaturą Rządu na Kraj.
Koniec wojny. Wyzwolenie, ale czy wolność?
Studia. On handel. Ona stomatologia.
Zostają aresztowani – on dzień po niej – i wkrótce trafiają do Warszawy.
Wpierw na Koszykową, następnie na niesławny Mokotów.
Zostają uwięzieni w tym samym budynku. Ten sam pawilon. To samo piętro. Sąsiednie cele.
Tak się poznają. Przez ścianę.
W więzieniu obowiązuje kategoryczny zakaz kontaktowania się ze sobą. Za najmniejszą próbę grozi pobyt w karcerze, „szafie”.
Pozostaje jedynie alfabet Morse’a.
Ona stuka pierwsza. On jeszcze nie potrafił tak rozmawiać. Ona go uczy.
Rozpoczynają się rozmowy. Zaczynają się poznawać. Przez ścianę. Nie widzą się. Nie znają swoich twarzy. Dla siebie są „Mała” i „Ju”. Zakochują się i zaręczają. Przez ścianę.
Kiedy przenoszą ich do innych cel, okazuje się, że dalej są blisko siebie. Tym razem nie przez ścianę, ale vis a vis.
Dalej rozmawiają Mors’em, ale już świetlnym. Przez wizjer. Ciągle siebie nie widzą.
On wkrótce zostaje skazany. Na sześć lat. Z Mokotowa trafia do Rawicza. Ona wychodzi. Śledztwo umorzono.
Ona wraz z jego ojcem odwiedza go w więzieniu. Znów nie mogą siebie zobaczyć. Ledwo dostrzegają swoje cienie. Siatka w rozmównicy między nimi jest zbyt gęsta.
Niedługo później ona zostaje, ponownie, zatrzymana. Znowu Koszykowa. Następnie Ratuszowa na warszawskiej Pradze. Wyrok. Tak jak on! Sześć lat.
Nowe więzienia. On Strzelce Opolskie. Ona Grudziądz.
Niebawem on opuszcza więzienie i jedzie do niej. Do Grudziądza. Chcą ustalić szczegóły ślubu. Znów słyszą tylko swoje głosy. Siatka, kraty znów robią swoje.
Nadszedł dzień Ich ślubu. Wreszcie się zobaczyli. On w garniturze. Ona w drelichu więziennym.
Miesiąc później Panna Młoda opuszcza więzienie i przyjeżdża do Warszawy. Do męża.
Od tej chwili przez kolejne 55 lat razem…
Dramatis Personae
ON – „Ju”
Jerzy Śmiechowski (12.05.1922-6.08.2008)
„Zupełnie przypadkowo urodziłem się w Czechosłowacji, ale całe życie spędziłem w Warszawie, szkołę powszechną i gimnazjum kończyłem tutaj.”
W czasie wojny Żołnierz Konspiracji – Korpusu Obrońców Polski, Konfederacji Narodu i Narodowych Sił Zbrojnych.
Walczył w Powstaniu Warszawskim w Pułku NSZ im. Henryka Dąbrowskiego.
Uniknął niewoli. Wyszedł z Warszawy wraz z ludnością cywilną.
W 1947 roku aresztowany w związku z podejrzeniem o udział „w sprawie Korbońskiego”. Skazany na 6 lat. Więzień Koszykowej, Mokotowa, Rawicza, Strzelec Opolskich. Więzienie opuścił w lutym 1953. Pracownik „PAX” („nikt inny go nie chciał przyjąć do pracy po więzieniu”, jak wspomina jego żona).
ONA – „Mała”
Wiesława Pajdak (9.01.1923-18.08.2011)
Szkołę ukończyła w Krakowie. Maturę już na Tajnych Kompletach. W konspiracji maszynistka i łączniczka. Współpracownica Żegoty, WRN (Wolność Równość Niepodległość, konspiracyjna Polska Partia Socjalistyczna).
W 1947 r. aresztowana. Opuszcza więzienie w 1949 i kontynuuje studia stomatologiczne. Ponownie aresztowana w następnym roku tym razem skazana – tak jak mąż – na 6 lat. Więźniarka „Toledo” (więzienie w Warszawie przy ul. Ratuszowej) i Grudziądza.
Wiesława ― już pod nazwiskiem Śmiechowska ― została po prostu pewnego dnia wypuszczona z więzienia. „Tak to trwało do 3 maja [1953 roku] ― opowiadał jej mąż po latach. ― Rano dzwonek, patrzę, stoi jakaś dziewczyna z workiem. Okazuje się, że moja żona przyjechała. I taki był to koniec. A potem już wspólne dzieje […]”.
Wiesława ukończyła Stomatologię. Pracowała w warszawskiej Akademii Medycznej, następnie w kolejowej służbie zdrowia.
Córka Antoniego Pajdaka. Prawnika. Działacza PPS, późniejszego współzałożyciela Komitetu Obrony Robotników. Aresztowanego przez NKWD 27 marca 1945 r. i skazanego w Moskwie na 5 lat więzienia. Do Polski wrócił ostatecznie w 1955 roku.
Historię Wiesławy Pajdak i Jerzego Śmiechowskiego przedstawi spektakl „Przez ścianę” w reż. Leszka Zdunia, którego premiera odbędzie się 24 kwietnia 2024 r. w Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL przy ul. Rakowieckiej 37.
